31 marca 2023 roku – w 60 rocznicę śmierci Aleksandry Piłsudskiej - uczennice klasy VIII uczestniczyły w XII Marcowym Maratonie Archiwalnym organizowanym przez Archiwum Państwowe w Kaliszu.
Wykład dr Grażyny Schlender pod tytułem: „Aleksandra Piłsudska – patriotka, bojowniczka o niepodległą Polskę. Od rewolucjonistki do Pierwszej Damy Rzeczypospolitej” odkrył przed słuchaczami nową, nieznaną twarz drugiej żony Józefa Piłsudskiej. Prelegentka w swoim wystąpieniu nawiązała do książki „Wspomnienia” Aleksandry Piłsudskiej. Aleksandra Szczerbińska urodziła się w 1882 roku w Suwałkach w rodzinie niezamożnej szlachty. Wychowaniem dziewczynki – szybko osieroconej przez zmarłych rodziców – zajęła się babka. W wieku 19 lat Ola przeniosła się do Warszawy, gdzie studiowała na kursach handlowych i Uniwersytecie Latającym, a później pracowała jako urzędniczka w fabryce. W warszawskim środowisku zetknęła się z członkami Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), do której wstąpiła w 1904 roku. Wkrótce dołączyła też do nowo utworzonej Organizacji Bojowej PPS. „Ola” – pod takim pseudonimem działała przyszła pani Piłsudska – tworzyła i zarządzała siecią centralnych składów broni w Warszawie: współpracowała z kurierkami i kurierami, organizowała przerzut broni z Belgii, szukała pośredników i wydawała sprzęt potrzebny do akcji bojowych. Działalność konspiracyjna wykluczała stałe zatrudnienie w fabryce. „Musiałam sobie jednak znaleźć jakieś zajęcie, żeby zarobić jakoś na życie – tłumaczyła w swoich Wspomnieniach Aleksandra Piłsudska – a co ważniejsze, mieć się czym wylegitymować przed policją na wypadek dochodzeń. Zaczęłam więc dawać lekcje prywatne języków, chemii i matematyki. Uczennicami moimi były przeważnie dziewczęta z zamożniejszych domów w Warszawie; często śmiałam się w duchu z roli, w jakiej się znalazłam. Cóż by one powiedziały na to, gdyby ktoś je
poinformował, że ich nauczycielka, tyle uwagi poświęcająca tłumaczeniom z francuskiego i wzorom matematycznym, wygłasza rewolucyjne przemówienia na tajnych zebraniach w dzielnicach robotniczych, przewozi i magazynuje broń i amunicję, ukrywać się musi przed okiem policji”. Ze względu na rozbudowaną sieć rosyjskich kontroli na granicy kurierki nie mogły przewozić broni w bagażu. Pomocna okazała się… moda. Kobiety nosiły wówczas okazałe suknie, spódnice sięgające do ziemi, szerokie peleryny. Jak po latach wspominała Piłsudska, „kobieta w długiej sukni mogła swobodnie nieść dwa lub trzy mauzery przywiązane do ciała, wzdłuż nóg. Rewolwery i amunicję zaszywano w szerokie pasy, które kładło się pod ubranie. Dynamit znakomicie nadawał się do gorsetu. […] Z czasem doszłyśmy do takiej wprawy, że mają[c] na sobie do czterdziestu funtów amunicji i bibuły, podróżowałyśmy swobodnie, nie wzbudzając podejrzenia”. Konieczne było jednak zachowanie zimnej krwi i pewności siebie podczas kontroli, a gdy coś poszło niezgodnie z planem – improwizowanie.
Za swoją działalność Szczerbińska trafiła do więzienia i groziła jej zsyłka na Syberię, ale z powodu braku dowodów została wypuszczona – doniósł na nią tylko jeden szpieg.
W 1908 roku brała udział w organizacji napadu na rosyjski pociąg pod Bezdanami, zakończonego spektakularnym sukcesem. Celem kierowanej przez Józefa Piłsudskiego akcji było zdobycie pieniędzy na potrzeby ruchu bojowego. Szczerbińska sprawdzała teren, weryfikowała mapy, pozyskiwała informacje i transportowała część łupu. Podczas I wojny światowej pełniła natomiast funkcję komendantki służby kurierskiej Legionów Polskich oraz działała w Lidze Kobiet Pogotowia Wojennego.
Już na początku pracy w PPS towarzyszka „Ola” poznała Piłsudskiego. Z biegiem czasu ich znajomość przerodziła się w romans, jednak zakochani przez lata musieli ukrywać swoją relację. Piłsudski od 1899 roku był żonaty z popularną działaczką socjalistyczną Marią Juszkiewiczową, która nie zgadzała się na rozwód. Tymczasem Aleksandra urodziła dwie córki: Wandę (1918) i Jadwigę (1920). Dopiero w 1921 roku – po śmierci Marii – para wzięła ślub i Piłsudscy zamieszkali całą rodziną w Belwederze. Aleksandra Piłsudska doskonale odnalazła się w nowej roli. Dzięki swojej pozycji mogła wspierać inicjatywy zawsze bliskie jej sercu, między innymi działalność na rzecz praw kobiet i dzieci oraz kobiece organizacje wojskowe.
Aleksandra Piłsudska odwiedziła Kalisz dwukrotnie: pierwszy raz przejazdem, w drodze do Szczypiorna w 1915 roku. Drugi raz wraz z mężem i córkami 6 i 7 sierpnia 1927 roku. W trakcie tej drugiej wizyty wzięła udział w odsłonięciu pomnika internowanych legionistów w Szczypiornie, a jej mąż otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Kalisza. Aleksandra Piłsudska w latach 1934-1939 patronowała dzisiejszej al. Wolności.
Udział w XII Marcowym Maratonie Archiwalnym organizowanym przez Archiwum Państwowe w Kaliszu przyczynił się do innego spojrzenia na postać Aleksandry Piłsudskiej. To nie tylko żona Józefa Piłsudskiego, ale także kobieta niezwykle mocno zaangażowana w działalność konspiracyjną i niepodległościową.
